Α. Η επιληψία στην Αρχαία Ελλάδα_

Α. Η επιληψία στην Αρχαία Ελλάδα_


Πρώιμες θεωρίες κατανόησης της επιληψίας .
Η κατοχή από δαίμονες και η θεϊκή καταγωγή της ασθένειας.

Όλοι όσοι θεωρούνταν «μη κανονικοί», είτε λόγω διανοητικής ασθένειας, νοητικής καθυστέρησης ή φυσικών παραμορφώσεων, αντιμετωπίζονταν με τον ίδιο τρόπο. Οι πρώιμες θεωρίες υπέθεταν ότι οι διανοητικές διαταραχές προκαλούνταν από την κατοχή του σώματος από κακό δαίμονα, και η κατάλληλη θεραπεία ήταν η εκδίωξη των δαιμόνων με διάφορα μέσα, που ποίκιλαν από αβλαβείς θεραπείες, όπως η έκθεση του ασθενή σε διάφορα είδη μουσικής, έως επικίνδυνα και μερικές φορές θανάσιμα μέσα, όπως η απελευθέρωση των κακών πνευμάτων με τη διάτρηση του κρανίου .[1] Η ασθένεια θεωρούταν ως μια δαιμονική δύναμη η οποία διαπερνούσε από έξω τον ασθενή με σκοπό να τον καταλάβει και για θεραπεία συνιστούταν η αποβολή της ασθένειας/δαιμονικής δύναμης με τη βοήθεια εξαγνιστικού φαρμάκου.[2]
Το σημαντικότερο κληροδότημα των προσωκρατικών στην Ιατρική, ήταν η αντίληψη της αποδέσμευσης της επιστήμης από το θαύμα. [3]

Και μετέπειτα παρά την ιπποκρατική λογική, η πεποίθηση ότι οι διανοητικά ασθενείς κατέχονταν από δαίμονες ήταν ευρέως διαδεδομένη. Η πίστη στην αποτελεσματικότητα των διαδικασιών μαγικού χαρακτήρα ή η πίστη στην ύπαρξη θεών-θεραπευτών είναι παρούσα στη λαϊκή σκέψη τον αιώνα του Περικλή.[4] «Ξέρουμε πως στην Αθήνα του 4ουαι. π. Χ. υπήρχε αρκετή «μαγεία για όλους», και μάλιστα με την κυριολεκτική σημασία του όρου, όπως μαθαίνουμε από πρώτο χέρι για τους «κατάδεσμους».[5] Μια πινακίδα από τον Άγιο Τύχωνα στην Κύπρο, γράφει: «υποταγμένοι δαίμονες, Πλούτωνα, άρχοντες της γης, χθόνιε Ερμή, κι εσείς πνεύματα, όσα βρίσκεστε εδώ, πάρτε τον αντίδικό μου». [6]

Οι μάντεις πιστεύουν στην θεϊκή καταγωγή της ασθένειας. Στη λαϊκή σκέψη, τον αιώνα του Περικλή, όπως διαφαίνεται αλλά και επηρεάζεται από την δραματουργία του Αισχύλου, του Σοφοκλή και Ευριπίδη, οι Θεοί στέλνουν και θεραπεύουν ασθένειες.[7]Ο Ευριπίδης διακρίνει δυο είδη ασθενειών ,αυτές που προκαλούνται από τους θεούς και τις άμεσες ασθένειες. [8]O Σοφοκλής στον Οιδίποδα Τύραννο, παρουσιάζει τον ιερέα του Δία να λέει πως ο θεός έφερε τον πυρετό στην Θήβα .Ο λοιμός χρησιμοποιείται στο Σοφοκλή και στον Ιπποκράτη με τον όρο μίασμα, αλλά με διαφορετική σημασία .Στον πρώτο ως θρησκευτική κηλίδωση που έπρεπε να εκδιωχθεί και στον δεύτερο για να δηλώσει γενικά την αιτία της επιδημίας, χωρίς ηθική φόρτιση. [9]
Σε μερικές περιπτώσεις αποδίδουν την επιληψία στην παρθένο Άρτεμη. Μετά την κρίση σύστηναν στις έφηβες κοπέλες να κάνουν προσφορές (ενδύματα) στη Θεά για να την ευχαριστήσουν, να την εξευμενίσουν και να προλάβουν κατά αυτό τον τρόπο την επανάληψή της. [10] Επίσης οι θεραπευτές της μαγικο-θρησκευτικής ιατρικής έκαναν απαγορεύσεις ανάλογες με των ορφικών και πυθαγόρειων κύκλων. Κατάφευγαν σε εξαγνισμούς(με τη βοήθεια αίματος)[11] και επωδούς μα και σε απαγορεύσεις( όπως για παράδειγμα να μη φοράνε μαύρο πανωφόρι ούτε δέρμα κατσίκας, να μη βάζουνε το ένα πόδι πάνω στο άλλο, ούτε να σταυρώνουν τα χέρια τους ). Αλλά και απαγορεύσεις διαιτητικού επιπέδου που έφερναν ευεργετικά αποτελέσματα και τα οποία εκθειάζει και η επίσημη ιατρική. Όμως όλες αυτές οι απαγορεύσεις συσχετίζονταν με το θεϊκό χαρακτήρα του κακού.[12] Η θρησκευτική ιατρική προέβαινε σε διακρίσεις των συμπτωμάτων σε αντιστοιχία με τη διάγνωση ,ποιός Θεός ευθυνόταν ( τη μητέρα των Θεών, τη Κυβέλη, το Ποσειδώνα, τη θεά Ενοδίου ,το Νόμιο Απόλλωνα, τον Άρη, τον Ερμή την Εκάτη ή ορισμένους ήρωες) .[13]

Οι ιπποκρατιστές ιατροί δεν ήρθαν ποτέ σε σύγκρουση με τη θρησκεία των μεγάλων ιερών του Ασκληπιού. Στον Όμηρο ο Ασκληπιός ήταν το αρχοντόπουλο της Τρίκκης στη Θεσσαλία. Μέχρι τον αιώνα του Περικλή είχε εξυψωθεί σε Θεό-γιατρό και επισκίασε την θεραπευτική ισχύ του Απόλλωνα Ιητήρα. Στον Πλούτο, ο Αριστοφάνης παρουσιάζει τον Θεό να θεραπεύεται επειδή κοιμήθηκε μέσα στο ναό του Ασκληπιού. Η θρησκευτική ιατρική των μεγάλων ιερών παρουσίαζε άνθηση κατά τον τέταρτο αι. Μια περίπτωση επιληψίας μνημονεύεται στις στήλες έξω από το ιερό της Επιδαύρου, όπου θεραπεύτηκε με μαγική μέθοδο (με τη χρήση ράβδου) από τον Ασκληπιό. Ο ασθενής από το Άργος, έχοντας κοιμηθεί στο ιερό, είχε ένα όραμα. Του φάνηκε ότι ο Θεός ευρισκόμενος ακριβώς από πάνω του, πίεζε με το ραβδί του το στόμα του, τα ρουθούνια του και τα αυτιά του και ότι κατά αυτόν τον τρόπο θεραπεύτηκε. Ένας ιπποκρατιστής γιατρός δεν πίστευε σε τέτοια μέθοδο που στόχευε να προπαγανδίζει το Θεό. Ακόμα και σε περιπτώσεις θεραπείας διστάζει να τις αποδώσει σε παρέμβαση του Θεού. [14]


Η Ιπποκρατική ερμηνεία της επιληψίας

Ο ορισμός της κατάστασης ως κλινική οντότητα γενικά, αποδίδεται στον Ιπποκράτη.[15] Η Ιπποκρατική ιατρική σύρει μια ξεκάθαρη διαχωριστική γραμμή μεταξύ της γνώσης και της πίστης. Επικρίνει σαφώς τις μαγικές μεθόδους ακόμη και στη θεραπεία των διανοητικών ασθενειών, για τις οποίες θεωρεί ότι έχουν βιολογικό θεμέλιο.[16] Αγνοεί ή αρνείται κάθε ιδιαίτερη επέμβαση οποιασδήποτε θεότητας στην εξέλιξη της νόσου και κατ’ επέκταση και κάθε μαγική θεραπευτική η οποία πραγματοποιείτε με προσευχές , επωδούς και εξαγνισμούς. [17]Τα αίτια δεν είναι θεϊκά έτσι κάθε θεραπευτική που αποσκοπεί στον εξαγνισμό του αρρώστου ή στο να απαλύνει την οργή του θεού απορρίπτεται.

Ήδη ο Ιπποκράτης ο οποίος ονόμαζε την ασθένεια της επιληψίας ιερή, ήταν αυτός που επιχείρησε και τις πρώτες χειρουργικές επεμβάσεις σε αυτού του είδους τους ασθενείς.[18] Υποστηρίζεται ότι ο Ιπποκράτης ήταν από τους πρώτους γιατρούς που τόνισε ότι η επιληψία είναι νόσος σαν τις άλλες και ότι δεν είχε τίποτε το θεϊκό, τίποτε το φανταστικό, τίποτε το τρομακτικό και μπορεί να αντιμετωπιστεί. Εκτός από τον Ιπποκράτη ,πιο πριν στην Ινδία, αναγνώρισε και ο Atreya , ότι η κρίση είναι δυσλειτουργία του εγκεφάλου και όχι ένα υπερφυσικό γεγονός. [19] Ο Ιπποκράτης πρότεινε μία δίαιτα, κάποια βότανα, δεν ξέρουμε ποια ήταν η αποτελεσματικότητα των φαρμάκων αυτών, αλλά σημασία έχει το γεγονός ότι έριξε το πέπλο του δαιμονισμού από την αρρώστια αυτή και την κατέστησε μία αρρώστια σαν τις άλλες. [20] Αυτές οι παθήσεις προέρχονται από τους Θεούς στον ίδιο βαθμό με τις άλλες και καμιά ασθένεια δεν είναι περισσότερο θεϊκή ,ούτε περισσότερο ανθρώπινη.[21] " Δεν υπάρχει αμφιβολία, ότι οι άνθρωποι από άγνοια και κατάπληξη θεώρησαν τη φύση της και την προέλευσή της σαν κάτι το θεϊκό, γιατί είναι αλήθεια ότι δε μοιάζει σε τίποτα με τις άλλες αρρώστιες..." [22] Οι Στίγκα , Ανδρέου , Λουκοπούλου (κ.α. ) επισημαίνουν ότι αυτή η δημόσια ομολογία του Ιπποκράτη χρειάζεται μεγάλο θάρρος και έχει τεράστια σημασία για τη χρονική στιγμή που ειπώθηκε. Είναι η εποχή που ο Σωκράτης καταδικάστηκε να πιει το κώνειο γιατί εισήγε "καινά δαιμόνια" και οι Αθηναίοι ναύαρχοι, οι νικητές της ναυμαχίας των Αργινουσών (406 π.Χ.), καταδικάστηκαν σε θάνατο, γιατί δεν συνέλεξαν τους νεκρούς από τη θάλασσα.
Στην Ιπποκράτειο Συλλογή γίνονται χαρακτηριστικές αναφορές σε ασθένειες του παιδιού. Για την επιληψία αφιερώνεται ιδιαίτερο έργο με τίτλο "Περί ιερής νούσου". Η αιτία της νόσου αποδίδεται σε οργανική βλάβη του εγκεφάλου και δεν έχει θεία προέλευση. Μάλιστα, για ενίσχυση της άποψης αυτής αναφέρονται σχετικές παρατηρήσεις σε ανατομές εγκεφάλων αιγών.[23] Ο ιπποκρατιστής συγγραφέας κάνει κριτική σε αυτούς που ιεροποίησαν την ασθένεια Έδωσαν την εντύπωση πως αυτή η ασθένεια είναι ιερή για να αποφύγουν την αποκάλυψη κάποια μέρα της ολοκληρωτικής άγνοιάς τους . Αυτή η μαρτυρία , επισημαίνει ο Jacques Jouanna, είναι η πρώτη στην παγκόσμια ιστορία των ιδεών κατά την οποία η ορθολογική ιατρική αντιτίθεται και αντιδιαστέλλεται στη μαγικο-θρησκευτική ιατρική .[24] Στο προοίμιο του περί Ιερής Νούσου δοκιμίου ο συγγραφέας σπεύδει να δηλώσει: καμιά σχέση δεν έχει η αρρώστια με παρέμβαση θεότητας, οφείλεται σε ανωμαλία της φυσιολογίας του σώματος[25] και η μελέτη των συμπτωμάτων της ιερής νόσου – της επιληψίας – αυτή μόνη μπορεί να μας βοηθήσει στη γνωμοδότηση για θεραπεία «Αίτιος (της νόσου της επιληψίας) ο εγκέφαλος». Άρα, εκεί πρέπει να επιδιώξουμε βελτίωση λειτουργίας και θεραπεία.[26] Η υποτιθέμενη θεία καταγωγή της οφείλεται στην απειρία του ανθρώπου.[27]

Παρ’ όλες τις απόψεις για τις αιτίες στα ιπποκρατικά κείμενα, το ορθολογικό πνεύμα παραμένει το ίδιο, διαταραχές της φυσιολογίας, οι οποίες οφείλονται σε φυσικά αίτια.[28] Περεταίρω σημαντικές πρόοδοι, σε αυτή την κατεύθυνση, βασιζόμενες σε παρατηρήσεις των κρίσεων, καθυστέρησαν περισσότερο από 2000 χρόνια, μέχρι τον 19ο αι., με τις παρατηρήσεις και τα συμπεράσματα του Hughlings Jackson.[29]

Στην αρχαία Σπάρτη η αξία των αντρών κρινόταν από την ικανότητά τους στον πόλεμο, από τη χρησιμότητά τους δηλαδή στη συγκεκριμένη κοινωνία. Τα νεογνά, σύμφωνα με τον Πλούταρχο(50-120μ.Χ.περίπου), εξετάζονταν από τη Λέσχη, κι αν εύρισκαν το βρέφος καλοσχηματισμένο και ρωμαλέο, επέτρεπαν στον πατέρα να το αναθρέψει. Αν ήταν ασθενικό και με κακή διάπλαση «το έστελλον εις τας λεγόμενας Αποθέτας», πλησίον του Ταΰγετου.[30] Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι οι γυναίκες έπλεναν τα νεογνά όχι με νερό, αλλά με κρασί, βάζοντας σε δοκιμασία την κράση τους. Θεωρείτο ότι τα επιληπτικά (χρησιμοποιεί τον όρο τα επιληπτικά αντί με ιερά νόσο) και τα άρρωστα καταλαμβάνονταν από σπασμούς εξαιτίας του ανέρωτου κρασιού και πεθαίνουν, ενώ τα υγιή μάλλον δυνάμωναν και σκληραγωγούνταν.[31] Η πρακτική αυτή είναι ένδειξη της αντίληψης για τη βιολογική αιτία της επιληψίας αλλά και της σημασίας για τους Σπαρτιάτες του υγιούς σώματος. Δεν ήταν αναγκαίο να υπήρχε μια υπερφυσική-δαιμονική αιτία για να απορρίψουν το άτομο, απλά το νεογνό δε θα μπορούσε να εξυπηρετήσει τον κοινωνικό του ρόλο: «ως ουτ’ αυτώ ζην άμεινον ούτε τη πόλει».







[1] Βικιπαίδεια Εξορκισμός, ό.π ,Η απελευθέρωση των κακών πνευμάτων με τη διάτρηση του κρανίου θυμίζει τη θεραπεία τουΔία από τους πονοκεφάλους του και την έξοδο της Αθηνάς.
[2] Jacques Jouanna, Ιπποκράτης, (σ. 235) , ό.π
[3] Στίγκα Α., Ανδρέου Ν., Λουκοπούλου Σ. ,κ.α. H επιληψία στα παιδιά κατά την αρχαιότητα ό. π.
[4] Jacques Jouanna , Ιπποκράτης, (σ. 236) , ό.π
[5] Η τεχνική της καταδέσεως ήταν ένα είδος μαγικής επίθεσης. Πίστευαν ότι είναι δυνατόν να «δέσει» κάποιος τη θέληση ενός άλλου ανθρώπου ή να του προκαλέσει θάνατο εξεγείροντας εναντίον του την κατάρα των δυνάμεων του κάτω κόσμου. Έγραφαν την κατάρα πάνω σε κάτι ανθεκτικό, μια μολύβδινη πλάκα ή ένα κεραμύδι, και το τοποθετούσαν κατά προτίμηση στον τάφο ενός νεκρού.
[6] (A. Audollent, Defixionum tabellae, 1904, No 18) , http://www.arhaioplixia.org/arhaioplixia1.html όπως ανακτήθηκε στις 7 Δεκ. 2007 22:53:22 GMT.
[7] Jacques Jouanna, Ιπποκράτης, (σ. 244) , ό.π
[8] Jacques Jouanna, Ιπποκράτης, (σ. 579) , ό.π
[9] Jacques Jouanna, Ιπποκράτης, (σ. 266) , ό.π
[10] μια ιατρική θεραπεία για τις έφηβες κοπέλες θα ήταν να έμεναν έγκυοι το συντομότερο. Jacques Jouanna, Ιπποκράτης, (σ. 237) , ό.π
[11] Jacques Jouanna, Ιπποκράτης, (σ. 251) , ό.π
[12] . Jacques Jouanna, Ιπποκράτης, (σ. 241) , ό.π
[13]Για παράδειγμα αν ο ασθενής βγάζει αφρούς από το στόμα και δίνει κλωτσιές με τα πόδια του ,ο Άρης έχει την ευθύνη. Περί ιερής νόσου ,στο Jacques Jouanna, Ιπποκράτης, (σ. 242) , ό.π , αλλά και Στίγκα Α., Ανδρέου Ν., Λουκοπούλου Σ. ,κ.α. H επιληψία στα παιδιά κατά την αρχαιότητα ό. π. Αν ο άρρωστος τρίζει τα δόντια ή έχει σπασμούς δεξιά, τότε υπεύθυνη είναι η μητέρα των Θεών η Κυβέλη, ενώ αν βγάζει δυνατές κραυγές σαν άλογο, είναι ο Ποσειδώνας.
[14] Jacques Jouanna, Ιπποκράτης, (σσ. 254-260) , ό.π
[15] John Oxbury "epilepsy" The Oxford Companion to the Mind. Richard L. Gregory. , ό.π
[16] Εξορκισμός, Βικιπαίδεια, ό.π
[17] Jacques Jouanna, Ιπποκράτης, (σ. 235) , ό.π
[18] Η ιστορία θέλει τον Ιπποκράτη πρώτο να παρατηρεί πως μετά την απομάκρυνση του σπασμένου οστού στο κρανίο σταματούσε άμεσα και η σειρά των επιληπτικών κρίσεων Δρ. Κουντούρης, Δημήτρης iKypros http://www.ikypros.com/24/08/2005
[19] Steven C. Schachter , Τελευταία τροποποίηση 12/15/06, http://www.epilepsy.com/epilepsy/famous?print=true
[20] Ο Ιούλιος Καίσαρας, ο Καμβύσης, και ο Ηρακλής ήταν επιληπτικοί http://www.xronos.gr/detail.php?ID=37666 , ό.π
[21]Περί αέρων ,υδάτων, τόπων στο Jacques Jouanna, Ιπποκράτης, (σ. 247) , ό.π Περί μεν της ιερής νούσου καλεομένης ωδ' έχει ουδέν τί μοι δοκέει των άλλων θειοτέρη είναι νούσων ουδέ ιερωτέρη, αλλά φύσιν μεν έχει ην και τα λοιπά νουσήματα, όθεν γίγνεται .στο Στίγκα Α., Ανδρέου Ν., Λουκοπούλου Σ. ,κ.α. H επιληψία στα παιδιά κατά την αρχαιότητα ό. π.
[22] Φύσιν δε αύτη και πρόφασιν οι άνθρωποι ενόμισαν θείόν τε πρήγμα είναι υπό απειρίης και θαυμασιότητος, ότι δε ουδέν έοικεν ετέρησι νούσοισιν". Ιπποκράτους: Περί Ιερής Νούσου, Littre VI, σελ. 352-354, παρ. 1. στο Στίγκα Α., Ανδρέου Ν., Λουκοπούλου Σ. ,κ.α. H επιληψία στα παιδιά κατά την αρχαιότητα ό. π.
[23] (Περί ιερής νόσου 7, 8, 10, 11, 12. Αφορισμοί Τμήμα πέμπτον 7. Περί αέρων, υδάτων και τόπων, 3, Προρρητικόν 9, 10) ΔΗΜ. ΚΑΡΑΜΠΕΡΟΠΟΥΛΟΣ «Το παιδί στην Ιπποκράτειο Συλλογή» http://www.karaberopoulos.gr/karaberopoulos/ergasies/30.asp όπως ανακτήθηκε στις 28 Οκτ. 2007 14:53:40 GMT.
[24] Περί ιερής νούσου, κεφ.1,στο Jacques Jouanna, Ιπποκράτης, , ό.π (σ. 239)
[25] (Η ιερά νούσος) «φύσιν έχει και πρόφασιν» (= έχει φυσική αιτία, κάποια ανωμαλία στη φυσιολογία του οργανισμού, και παρουσιάζει συμπτώματα) Δημ. Λυπουρλής, Ιπποκρατικά κείμενα (Όρκος, Ιερή Νούσος κ.α., με Εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια) Θεσσαλονίκη, 1982
[26] Ανίχνευση Βημάτων Επιστημονικού Ήθους στην Ιστορία του Στοχασμού από την Αρχαιότητα ως σήμερα. Του Φ. Κ. Βώρου Copyright ©2002 F. K. Voros
url: www.voros.gr
[27] από την Ιπποκράτεια Συλλογή, Κουκουζέλη Α., «Φιλοσοφία και Επιστήμη»(κεφ.3), στο Γιαννόπουλος, Ιω., Κατσιαμπούρα, Γ. Κουκουζέλη, Α. Εισαγωγή στον Ελληνικό πολιτισμό . Τόμος Β΄ : Σημαντικοί σταθμοί του Ελληνικού πολιτισμού , Πάτρα :Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο ,2000, σσ.142-143
[28]όπως στο αίμα, στα αέρια, στον εγκέφαλο, στην καρδία κ.α. Jacques Jouanna, Ιπποκράτης, , ό.π (σ. 237)
[29] John Oxbury "epilepsy" The Oxford Companion to the Mind. Richard L. Gregory, ό.π
[30] Πλούταρχος, Βίοι Παράλληλοι Τόμος 5: Περικλής- Φάβιος Μάξιμος,ό.π.,σ.13 και Πλουτάρχου Βίοι Παράλληλοι, Λυκούργος, μετφρ. Πουρναρά, Α.Ι., Πάπυρος, - , 16:σ.254-256
[31] Πλουτάρχου: Βίοι Παράλληλοι, Λυκούργος 16. στο Στίγκα Α., Ανδρέου Ν., Λουκοπούλου Σ. ,κ.α. H επιληψία στα παιδιά κατά την αρχαιότητα ό. π.