Πιστεύετε ότι η ερμηνεία της επιληψίας , με το ιατρικό μοντέλο ,περιόρισε το κοινωνικό στίγμα;

Τρίτη 15 Απριλίου 2008

2. Ο σημαίνον όρος στην ελληνική γλώσσα και η οντολογία της επιληψίας.

1. Ο σημαίνον όρος στην ελληνική γλώσσα και η οντολογία της επιληψίας.

Η επιληψία ,ο σεληνιασμός, η ιερά νόσος, η Ηράκλεια νόσος, ο δαιμονισμός, χρησιμοποιούνταν σε διάφορες συγχρονίες αλλά και παράλληλα, με διαφορετικές ερμηνείες. Οι ονομασίες αυτές είχαν ως προέλευση είτε την αιτιολογία της επιληψίας (ιερά, σεληνιασμός και δαιμονισμός) είτε επειδή συσχετίζονταν με ένα πρόσωπο (Ηράκλεια). Ακόμα και αν άλλαζε η ερμηνεία της επιληψίας, δεν άλλαζε απαραίτητα και το όνομά της (όπως για παράδειγμα η χρήση του όρου ιερά από τους Ιπποκρατικούς). Ακόμα παρατηρείται και η χρήση των όρων επιληψία , σεληνιασμός και δαιμονισμός ως συνώνυμα της ίδιας συγχρονίας που έχουν την ίδια έννοια .


Επιληψία, η ιερά νόσος.
Ο όρος " ιερά νόσος " απαντάται για πρώτη φορά στον προσωκρατικό Ηράκλειτο τον Εφέσιο (Ε' αιώνας π.Χ.), με διαφορετική όμως σημασία. Χρησιμοποιεί αυτή την έννοια για να παρομοιάσει κάτι ως πολύ κακό. Αναφέρεται ότι "Την έπαρση (αλαζονεία, υπερηφάνεια) έλεγε ιερά νόσο".[1] Είναι τόσο άσχημο να έχεις αλαζονεία όσο να έχεις επιληψία. Μία συσχέτιση που υπάρχει και στην Κλίμαξ, του Ιωάννη του Σιναϊτου το 525/600 μ. Χ., υπερηφανία εστί […]επιληψίας υπόθεσις. [2] Παρά την συνύπαρξη και του όρου επιληψία κατά τον 5ο αι. π.Χ., ο όρος ιερά νόσος συναντάται πιο συχνά . [3] Οι ιπποκρατικοί γιατροί ,παρά την ορθολογιστική στάση τους ως προς την επιληψία, ούτε αυτοί κατείχαν έναν όρο τεχνικού περιεχομένου, αλλά χρησιμοποιούσαν και αυτοί τον όρο ιερά νόσος. Ωστόσο ο Jacques Jouanna επισημαίνει πως στη πλειονότητα των αποσπασμάτων της Ιπποκράτειας συλλογής , ο όρος παρουσιάζεται με μια ελαφρυντική παραλλαγή , ως νόσος την οποία αποκαλούν ιερά. Έτσι οι γιατροί αποστασιοποιούνται από την παραδοσιακή ονομασία και την έννοια πίσω από αυτήν.[4] Δίδεται στην επιληψία η ονομασία "Μεγάλη ή ιερή νούσος" και από το χαρακτηρισμό αυτό προέρχεται ο όρος "grand mal" που δόθηκε πολύ αργότερα από τους Γάλλους.[5]
Ο Πλούταρχος το 50-120 μ.Χ.(περίπου) γράφοντας για τη Σπάρτη, αναφέρετε σε επιληπτικά παιδία χρησιμοποιώντας τον όρο επιληψία (τα επιληπτικά ) αντί ιερά νόσος.[6] Επιλαμβάνω είχε τη σημασία του επιτίθεμαι, όπως η ασθένεια η οποία επιτίθεται ξαφνικά στον οργανισμό.[7]
Κατά τους βυζαντινούς χρόνους η επιληψία δεν αναφερόταν πλέον ως ιερά νόσος. Ο όρος αυτός αποδιδόταν πλέον κατ’ ευφημισμό στην λέπρα .[8] Ο Αρεταίος ο Καππαδόκης (Α' αιώνας μ. Χ.) χρησιμοποιεί πλέον τον όρο επιληψία .[9] Ο Αρεταίος περιγράφει τους ασθενείς, με το τέλος μιας μεγάλης επιληψίας, άκεφους και κατηφείς από την ταλαιπωρία και την ντροπή από τη συμφορά τους.[10] Ο Αέτιος Αμιδηνός (ΣΤ' αιώνας μ. Χ.) αναφέρεται στην επιληψία και χρησιμοποιεί το ρήμα "επιληπτεύομαι". Επίσης διαχωρίζει την παιδική επιληψία από του ενηλίκου που ονομάζει σκοτωματική , [11]όπως ο Αρεταίος ο Καππαδόκης.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η ερμηνεία του Θεοφάνη Νόννου (Ι' αιώνας μ.Χ.) στο βιβλίο του "Επιληψία Παίδων", για τον όρο ιερά νόσος. Θεωρεί πως έχει ονομαστεί η νόσος , επιληψία, γιατί κυριεύει και κυριαρχεί στις αισθήσεις (δηλαδή στη συνείδηση του αρρώστου). Το ίδιο ,προσθέτει ,έχει ονομαστεί και ιερά νόσος γιατί ο εγκέφαλος είναι ιερός και πολύτιμος.[12] Μια ερμηνεία μέσα από τη συγχρονική του αντίληψη ,ότι η επιληψία έχει ως αιτία τον εγκέφαλο, κάτι που δεν ίσχυε πριν τον 6ο αι. π.χ. όπου και χρησιμοποιούταν ο όρος.



Ο Βαβυλώνιος Θεός της σελήνης SinΕπιληψία και σεληνιασμός .
Μια πολύ παλιά αντίληψη για τη θεϊκή προέλευση της επιληψίας σχετίζεται με θεότητα που ταυτιζόταν με τη Σελήνη .Επειδή θεωρήθηκε πως υπεύθυνη για τη νόσο ήταν αυτή η θεότητα ονομάστηκε "σεληνιασμός". [13]
Στην Εβραϊκή βίβλο, στον Ψαλμό ρκα,6 αναφέρεται η επιβλαβής επίδραση της σελήνης .[14]Οι επιληπτικοί στην Καινή Διαθήκη, όπως και πιο παλιά, αποκαλούνται "σεληνιαζόμενοι" ωστόσο η αιτιολογία που της αποδιδόταν διαφοροποιήθηκε .Στο κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο (ιζ, 14 ) παρά τη χρήση του συγκεκριμένου όρου , η αιτιολογία βασίζεται στην κατοχή από δαίμονα.[15] Στο Ευαγγέλιο αναφέρει :"Και προσήνεγκαν αυτώ πάντας τους κακώς έχοντας νόσοις και βασάνοις συνεχομένους και δαιμονιζομένους και σεληνιαζομένους".[16] Ο όρος σεληνιάζεται χρησιμοποιείται μόνο εδώ και στο κατά Ματθαίο (4.24), στην Καινή διαθήκη.[17]

Άλλοτε θεωρείται σημαντική η σελήνη κατά τη θεραπεία του ασθενή. Όπως στην περίπτωση του Pediacus Dioscorides κατά τον 1ο αι. μ.Χ., που αναφερόταν στην αναδυόμενη φάση του φεγγαριού. Οι πέτρες χελιδονιού που πρότεινε ο Διοσκορίδης , συνέχισαν να συστήνονται μέχρι και τα γραφόμενα του Thomas Willis (1675). [18] Η συσχέτιση σελήνης και επιληψίας συνεχίζεται . O Μιχαήλ Ψελλός (βυζαντινός γιατρός του 11ου αι.) θεωρούσε πως υπάρχει διαφοροποίηση στον ατμοσφαιρικό αέρα, οφειλόμενη στις διάφορες φάσεις του φεγγαριού, και συνεκδοχικά και διαφοροποίηση στον εισπνεόμενο αέρα. Αλλά αυτή η διαφοροποίηση του εισπνεόμενου αέρα μπορούσε να επηρεάσει ευπαθή άτομα.[19] Ο όρος προήλθε από την πεποίθηση ότι η επιληψία επηρεαζόταν από τη σελήνη, μια άποψη που παρέμεινε τουλάχιστο μέχρι τον δέκατο έβδομο αιώνα στην Ευρώπη.[20] Συστηματικές μελέτες στις αρχές του19ου αι. στη Γαλλία, θεωρούν τη σελήνη μια από τις αιτίες επιληψίας.[21]

Πρόσφατες έρευνες ασχολούνται επίσης με τους περιβαλλοντικούς παράγοντες που συσχετίζονται με κρίσεις επιληψίας και συμπεριλαμβάνουν σε αυτές και τον κύκλο του φεγγαριού. Χωρίς ακόμα να κατανοήσουν κάποια αιτιακή σχέση.
Σε μια έρευνα συσχέτισης εισδοχής ασθενών με status epilepticus , σε σχέση με την ώρα της μέρας, την μέρα, την εποχή , τον κύκλο του φεγγαριού, και τις καιρικές συνθήκες , υπήρξε σημαντική συσχέτιση με τις ημερήσιες , εβδομαδιαίες ,καιρικές μεταβλητές και τον κύκλο του φεγγαριού. Σε αντίθεση με την κοινή αντίληψη η κρίση δε συσχετίζεται με την πανσέληνο ούτε με τη νέα σελήνη αλλά μερικές μέρες μετά τη νέα σελήνη.[22]Αυτά τα αποτελέσματα έρχονται σε αντίθεση με άλλη έρευνα που υποστηρίζει συσχέτιση μεταξύ της περιόδου κοντά στην πανσέληνο .Υποστηρίζοντας έτσι την αρχαία αντίληψη της περιοδικής αύξησης της συχνότητας των κρίσεων κατά τις μέρες της πανσελήνου.[23]Επίσης άλλη έρευνα βρίσκει σημαντική συσχέτιση στις περιόδους πανσελήνου και νέας σελήνης. Ο αριθμός των ασθενών και των κρίσεων αυξάνονται, υποδεικνύοντας την ανάγκη μελέτης της μαγνητικής φύσης και της παθολογίας της επιληψίας.[24] Άλλες έρευνες απορρίπτουν τη ύπαρξη συσχέτισης. [25]

Σε αγγλόφωνη βιβλιογραφία ο σεληνιασμός αποδίδεται ως ‘moonstruck’ ή lunacy.[26] Ο όρος lunacy, συνώνυμο της τρέλας, συσχετιζόμενης με τις αλλαγές του φεγγαριού.[27] Όρος που χρησιμοποιείται ευρέως μέχρι και τον 19ο αι. ακόμα και νομικά, συνώνυμο του ‘mental illness’ και ‘mental disorder’.[28] Εμπειρικές έρευνες επανειλημμένα απέτυχαν να βρουν σημαντική συσχέτιση μεταξύ φάσεων του φεγγαριού και εισδοχές σε ψυχιατρεία, αυτοκτονίες, ή με κάποιον άλλο αντικειμενικό δείκτη ψυχικής διαταραχής.[29] Αλλά ο αρχικός συσχετισμός της λέξης lunacy ,στην οποία βασίστηκε o συσχετισμός, είχε άλλη ιστορική προέλευση . Ο Hugh Farmer το 1775, αναφέρει πως στους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους η λέξη lunacy ήταν συνώνυμη με την επιληψία.[30]





Η Ηράκλεια νόσος και η μανία.

Οι αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν την επιληψία Ηράκλεια νόσο ή απλά Ηράκλεια (όταν μιλούσαν για παθολογία). Στη Βικιπαίδεια αναφέρεται ότι η ονομασία αυτή είχε δοθεί από τη μεγάλη δύναμη της φοβερής αυτής νόσου.[31]
Ο Ρούντολφ Γιόπστ υποστηρίζει όμως ότι συνήθως η επιληψία συνδεόταν με την ιδιοφυία, δηλαδή λεγόταν «ηράκλεια νόσος», όχι μόνο γιατί ήταν μία βαριά νόσος (είχε τόση δύναμη όσο και ο Ηρακλής) αλλά επειδή έπασχε και ο Ηρακλής από τη νόσο αυτή.[32] Το ίδιο υποστηρίζεται και από άλλους ερευνητές και συνδέσμους για την επιληψία,[33] ότι ο Ηρακλής έπασχε από είδος επιληψίας, μανία. [34]
Ωστόσο αυτή η προσπάθεια σύνδεσης ευφυΐας και επιληψίας ως πολιτική της ταυτότητας, γίνεται εκ των υστέρων και δεν προηγείται όπως στην περίπτωση του Ηρακλή, έτσι που να προϋπήρχε ένας πολιτικά ορθός μύθος. Η σύνδεση αυτή- επιληψία και Ηρακλή- στην περίπτωση της αρχαιότητας δεν ερχόταν να προσδώσει κοινωνικό status στην επιληψία αλλά να δώσει όνομα στην μεγάλη τιμωρία από τους θεούς, να αιτιολογήσει την παράλογη του συμπεριφορά.

Αν και ο Ηρακλής ήταν υπαρκτό πρόσωπο, μόνο ο μύθος του σώζεται.[35] Η μανία του εξυπηρετούσε την πλοκή του μύθου, για την αιτιολόγηση μιας παράλογης πράξης, για το ότι ακολούθως έπρεπε να ζητήσει συγχώρεση από τους θεούς, ήταν ο λόγος που έκανε τους άθλους. Επιπρόσθετα διαφαίνεται από τον μύθο η αντίληψη ότι την επιληψία την δίνουν οι Θεοί (η θεά Ήρα , μέσω της Ίρις και της θεότητας Λύσσας στην συγκεκριμένη περίπτωση).
Ο Ηρακλής σύμφωνα με τον μύθο, φανερώνεται να χτυπάει τους Δελφούς(οχυρό των Ορχομενίων).Η ιστορία του καβγά με τον Απόλλωνα για τον τρίποδα, συμβολίζει την προσπάθεια του Ηρακλή να υποτάξει τους Δελφούς. Ο Κρέοντας φοβήθηκε τη δύναμη που απέκτησε, και του αφαίρεσε την εξουσία.[36] Η τρέλα/τιμωρία του Ηρακλή ίσως εκφράζει τη δύναμη των Δελφών που ασκούσαν στη διαμόρφωση των μύθων και του ηθολογικού τους περιεχομένου, του φόβου για την ιεροσυλία και την τιμωρία. Επίσης φαίνεται η συσχέτιση –όπως και στον Ηράκλειτο και τον Ιωάννη τον Σιναϊτη μεταγενέστερα- της επιληψίας με την υπερηφάνεια.[37] Ίσως να υπάρχει και συσχέτιση με την διαταραχή της μανίας και το σύμπτωμα της διογκωμένης αυτοεκτίμησης. Σύμφωνα με τον μύθο, η Ήρα του ενέπνευσε αυτή την μανία για να τον τιμωρήσει για τις υπερβολές του.[38]
Ο Ευριπίδης, μαθητής του Αναξαγόρα και φίλος του Σωκράτη, ελέγχοντας τους μύθους, πολλές φορές διδάσκει ότι οι Θεοί δεν κάνουν τίποτα κακό, ότι το θείο είναι αίτιο μόνο του καλού και ότι ο θεός είναι πνεύμα.[39] Η τρέλα του Ηρακλή και ο φόνος της γυναίκας και των παιδιών του, ήταν στοιχεία παραδεδομένα από τον αντίστοιχο μύθο.[40] Ο Ευριπίδης ,το 421-415 π.Χ., δίνει άλλη, τραγικότερη εκδοχή στον μύθο του Ηρακλή. Η μανία, από τον φθόνο της Ήρας, έπεται των άθλων.[41] Ο Θησέας με το να πείσει τον Ηρακλή να μην αυτοκτονήσει, προβάλλει ίσως την λογική εναντίον της πρόληψης των θείων βουλήσεων.[42]

Ο Ηρακλής σύμφωνα με την τραγωδία του Ευριπίδη, καταλαμβάνεται από μανία (τρέλα). Η Ίρις προστάζει τη θεότητα Λύσσα, με τη θέληση της Ήρας «μανίας τ’ επ’ άνδρί τώδε και παιδοκτόνους φρένων ταραγμούς και πόδων σκιρτήματα έλαυνε»(στ.835-836).[43] Ο Ευριπίδης χαρακτηρίζεται ζωγράφος των νοσημάτων της ψυχής και της ανθρώπινης αδυναμίας. [44]Η μανία του Ηρακλή περιγράφεται με φρενιασμένα τα μάτια που στριφογυρνούσαν και έσταζαν αίμα. Επίσης έβγαζε αφρούς. Τις παράλογες πράξεις των φόνων της οικογένειάς του σταμάτησε η θεά Αθηνά ρίχνοντάς του στο στήθος ένα βράχο. Τον βύθισε σε ύπνο, πέφτοντας στο χώμα με την πλάτη και κτυπώντας σε μια κολόνα. [45]

Η επιληψία στο κείμενο αυτό, ως μανία συνδέεται με την προσωρινή τρέλα και την λύσσα. Η λύσσα στα αρχαία σήμαινε την μανία, τη μανιώδης ορμή κυρίως στον πόλεμο και την παραφροσύνη, τρέλα.[46] Λύσσα σήμερα ονομάζουμε την ιογενή αυτή ασθένεια αλλά και μεταφορικά την παράφορη μανία ως συνώνυμο της τρέλας, της ορμητικότητας, της αλλοφροσύνης και της παράφορης οργής. Σύμφωνα με μια εκδοχή, η λύσσα προσδιόριζε αρχικώς μια λυκόμορφη θεότητα που μεταμόρφωνε τον σκύλο σε λύκο.[47] Με την μανία σήμερα εννοούμε και την διατάραξη του λογικού, την παραφροσύνη.[48] Μανία σύμφωνα με την ψυχολογία είναι η διαταραχή των ψυχικών λειτουργιών, με συμπτώματα όπως διαταραχή της συναισθηματικής διάθεσης (π.χ. ευερεθιστότητα), παραληρητικές ιδέες και ψευδαισθήσεις, αλλά και διογκωμένη αυτοεκτίμηση.[49]
Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης καταγράφει τον μύθο του Ηρακλή όπως τον άντλησε από τον Μάτρι τον Θηβαίο.[50] Η Ήρα και εδώ με παρόμοιο τρόπο του στέλνει τη λύσσα (λύτταν), και μέσα στο ψυχικό του άγχος τον έπιασε μανία, μια προσωρινή κατάσταση που έχασε τα λογικά του και σκότωσε τα παιδιά του εν αγνοία του.[51]

Το ίδιο μοτίβο, με την μανία που καταλαμβάνει τον ήρωα συναντάμε και στις Τραχίνιες του Σοφοκλή. Ο Αίαντας καταλαμβάνεται προσωρινά από μανία .[52]Ο Όμηρος χρησιμοποιεί τη λέξη μαινάς και μαίνομαι, δηλαδή κατέχομαι από μανία και λύσσα, ως την πολεμική μανία.[53] Ο Αίαντας στην Ιλιάδα παρουσιάζεται να τρελαίνεται από τη θεά για να μην προκαλέσει πιο μεγάλο κακό και επιτίθεται στα πρόβατα.
Στην ιστοσελίδα του γερμανικού μουσείου για την επιληψία, ο Ηρακλής παρουσιάζεται ως ένας από τους διάσημους επιληπτικούς. Υποθέτεται, σύμφωνα με τις περιγραφές του Ευριπίδη, ότι πρόκειται πιθανό για μερικές-σύνθετες κρίσεις από εστιακή επιληψία. Επίσης διαφαίνεται η προκατάληψη που υπήρχε παλαιότερα ότι κατά τη διάρκεια ή μετά από μια κρίση το άτομο μπορούσε να τρελαθεί και να αποτελέσει κίνδυνο για τους άλλους. [54]
Ο δαιμονισμός.
Κατά την περίοδο του Χριστιανισμού και με επιρροή από τον Ιουδαϊσμό αλλά και από αντιλήψεις που υπήρχαν παράλληλα με τη δωδεκα-θεϊστική θρησκεία, χρησιμοποιείται ευρέος ο όρος δαιμονισμός. Ο όρος βασίζεται στην πίστη ύπαρξης δαιμόνων υπαίτιων για τις ασθένειες. Μέσα από τον όρο του δαιμονισμού συμπεριλαμβάνονται ποικίλες ασθένειες εκ των οποίων και η επιληψία. Αναφορές από τα Ευαγγέλια και βιογραφίες Αγίων, που θα αναφερθούν πιο κάτω (Β΄ μέρος. Η επιληψία κατά τον Χριστιανισμό), περιγράφουν συμπτώματα επιληψίας και αντίστοιχες θεραπείες ως δαιμονισμένων . Ο Λέων ο Ιατροσοφιστής τον 9ο αι. κληρικός και αργότερα αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, θεωρούσε την επιληψία, τον δαιμονισμό και το σεληνιασμό συνώνυμα αλλά αναγνώριζε ως ορθό όρο, την επιληψία. Επισημαίνει πως οι άλλοι όροι ήταν διαδεδομένοι ανάμεσα στους απλούς ανθρώπους της εποχής του.[55] Στη χρήση αυτών των όρων από τους απλούς ανθρώπους συνέβαλαν σημαντικά οι αναφορές στα ευαγγέλια (βλ. Η επιληψία στην Αγία Γραφή ) αλλά και σε μετέπειτα καταγραφές θαυμάτων ίασης ατόμων με επιληψία ως θεραπεία δαιμονισμένου (βλ Ο Άγιος Τύχωνας και η επιληψία ). Ο όρος σεληνιάζεται περιγράφει μικρότερο εύρος παθολογιών από ότι ο δαιμονισμός. Ο Απ. Παύλος όταν χρησιμοποιεί και τους δύο όρους (σεληνιασμός και δαιμονισμός) ως συνώνυμα, αναφέρεται στην επιληψία.

Σταδιακά η χρήση του όρου δαιμονισμός σε εκκλησιαστικά κείμενα που να αναφέρεται σε επιληψία περιορίζεται. Στα θαύματα του Αγίου Νεκταρίου, αναφέρεται περίπτωση θεραπείας δαιμονιζόμενου παίδος, το 1971, που δεν αναφέρεται σε επιληψία. Επίσης αναφέρεται άλλο θαύμα ως θεραπεία σπασμών παιδιού με συχνές κρίσεις [56]









[1] "Την οίησιν ιεράν νόσον έλεγε" Διογένους Λαερτίου: Φιλόσοφος Ιστορία ή Περί Βίων, Δογμάτων, και Αποφθεγμάτων των εν Φιλοσοφία Ευδοκιμησάντων, Βιβλία Δέκα ΙΧ, 7.στο Στίγκα Α., Ανδρέου Ν., Λουκοπούλου Σ. ,κ.α. H επιληψία στα παιδιά κατά την αρχαιότητα ό. π.
[2] Ιωάννη του Σιναϊτου, Κλίμαξ, εκδοση 9, Ιερά Μονή Παρακλήτου ,Ωροπός Αττικής,2002, Περι της ακέφαλου Υπερηφανίας ΚΒ΄1. Ο Ιωάννης ο Σιναϊτης είχε σοφίας εγκυκλίου και παρακολούθησε ανώτερο κύκλο μορφώσεως, ,εξ ου και η προσωνυμία Σχολαστικός .Ωστόσο ο Αρχιμ. Ιγνάτιος , στην εισαγωγή(σελ.8)αναφέρει πως ,αραιά και σπάνια παραπέμπει η Κλίμαξ στους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους και προσθέτει : Θα ήταν όμως εξεζητημένο ,στηριζόμενοι εις ελάχιστες παραπομπές να ομιλούμε για σοβαρά επίδραση από την αρχαία φιλοσοφία.
[3] ECONOMOU, N.T. AND LASCARATOS, J. , ‘The Byzantine Physicians on Epilepsy’, Journal of the History of the Neurosciences, 14:346–352, 2005 Copyright © Taylor & Francis Inc.ISSN: 0964-704X print / 1744-5213 online DOI: 10.1080/096470490889385EPILEPSY

[4] Jacques Jouanna, Ιπποκράτης, (σ. 236) μτφρ. Δ. Τσιλιβερίδης, Ινστιτούτο του βιβλίου-Α. Καρδαμίτσα ,Αθήνα, 1998

[5] Στίγκα Α., Ανδρέου Ν., Λουκοπούλου Σ. ,κ.α. H επιληψία στα παιδιά κατά την αρχαιότητα ό. π.
[6] "Εν Σπάρτη, ουδέ ύδατι τα βρέφη, αλλ' οίνω περιέλουον αι γυναίκες, βάσανόν τινα ποιούμεναι της κράσεως αυτών. Λέγεται γαρ εξίστασθι τα επιληπτικά και νοσώδη προς τον άκρατον αποσφακελιζόντα, τα δ' υγιεινά μάλλον στομούσθαι και κρατύνεσθαι την έξιν". Πλουτάρχου: Βίοι Παράλληλοι, Λυκούργος 16. στο Στίγκα Α., Ανδρέου Ν., Λουκοπούλου Σ. ,κ.α. H επιληψία στα παιδιά κατά την αρχαιότητα ό. π. και Πλούταρχος, Βίοι Παράλληλοι Τόμος 5: Περικλής- Φάβιος Μάξιμος, Κάκτος, 1993, σ.13

[7] Μπαμπινιώτης Γ. , Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας Ε.Π.Ε., Αθήνα, 1998. επιληψία,σ.656.
[8] Αυτός ό όρος φαίνεται να υιοθετήθηκε χάρη στους πατέρες της Βυζαντινής εκκλησίας , Γρηγόριο τον Νανζιανζινό και Ιωάννη τον Χρυσόστομο ,καθώς και οι δύο έζησαν σε περιοχή στην οποία εξαπλώθηκε η λέπρα. Η λέπρα θεωρείτο σχεδόν δαιμονικό μαρτύριο. Lascaratos, 1996 από ECONOMOU, N.T. AND LASCARATOS, J. , ‘The Byzantine Physicians on Epilepsy’, Journal of the History of the Neurosciences, 14:346–352, 2005 Copyright © Taylor & Francis Inc.ISSN: 0964-704X print / 1744-5213 online DOI: 10.1080/096470490889385EPILEPSY
[9] Δίνησις δε σκοτώματος και της επιληψίης πρόκλησις". Στίγκα Α., Ανδρέου Ν., Λουκοπούλου Σ. ,κ.α. H επιληψία στα παιδιά κατά την αρχαιότητα ό. π.
[10] δύσθυμοι, κατηφέες καμάτω και αισχύνη του δεινού ,στο Στίγκα Α., Ανδρέου Ν., Λουκοπούλου Σ. ,κ.α. H επιληψία στα παιδιά κατά την αρχαιότητα ό. π.
[11] Στίγκα Α., Ανδρέου Ν., Λουκοπούλου Σ. ,κ.α. H επιληψία στα παιδιά κατά την αρχαιότητα ό. π.
[12] Στίγκα Α., Ανδρέου Ν., Λουκοπούλου Σ. ,κ.α. H επιληψία στα παιδιά κατά την αρχαιότητα ό. π.
[13] Εικόνα από encarta.msn.com/.../babylonian_moon_god_sin.html
[14] Αγία Γραφή , Βιβλική εταιρεία , Αθήνα . Ψαλμός ρκα ,6

[15] "epilepsy" A Dictionary of the Bible. W. R. F. Browning. Oxford University Press, 1997. Oxford Reference Online. Oxford University Press. Open University of Cyprus. 23 February 2008
[16] Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, Ματθαίος ιζ, 14.στο Στίγκα Α., Ανδρέου Ν., Λουκοπούλου Σ. ,κ.α. H επιληψία στα παιδιά κατά την αρχαιότητα ό. π.
[17] J. Keir Howard "Epilepsy" The Oxford Companion to the Bible. Bruce M. Metzger and Michael D. Coogan, eds. Oxford University Press Inc. 1993. Oxford Reference Online. Oxford University Press. Open University of Cyprus. 23 February 2008

[18] Eadie M J ,The antiepileptic Materia Medica of Pediacus Dioscorides, Journal Of Clinical Neuroscience: Official Journal Of The Neurosurgical Society Of Australasia [J Clin Neurosci] 2004 Sep; Vol. 11 (7), pp. 697-701, http://search.ebscohost.com/login.aspx?direct=true&db=cmedm&AN=15337127&site=ehost-live
[19] Leven,1995 στο ECONOMOU, N.T. AND LASCARATOS, J. , ‘The Byzantine Physicians on Epilepsy’, Journal of the History of the Neurosciences, , ό. π.
[20] J. Keir Howard "Epilepsy" The Oxford Companion to the Bible. Bruce M. Metzger and Michael D. Coogan, eds. Oxford University Press Inc. 1993. Oxford Reference Online. Oxford University Press. Open University of Cyprus. 23 February 2008

[21] Devinsky J., «A diary of epilepsy in the early 1800s», Epilepsy & Behavior 10 (2007) 304–310www.sciencedirect.com σ.309

[22]Peaking at day 3 after new moon, with a weaker peak 7 days after full moon, and a minimum 3 days before new moon. Poster Session I , Epilepsia (Series 4); Oct2007 Supplement 6, Vol. 48, p1-118, 118p, Blackwell Publishing Limited
[23] Polychronopoulos P; Argyriou AA; Sirrou V; Huliara V; Aplada M; Gourzis P; Economou A; Terzis E; Chroni E Neurology Lunar phases and seizure occurrence: just an ancient legend? ,NEUROLOGY , 2006 May 9; 66(9): 1442-3 (10 ref)
[24]Vul' FR "Lunar rhythms" in the course of the epileptic process, Zhurnal Nevropatologii I Psikhiatrii Imeni S.S. Korsakova (Moscow, Russia: 1952) [Zh Nevropatol Psikhiatr Im S S Korsakova] 1976 Dec; Vol. 76 (12), pp. 1875-9.
http://search.ebscohost.com/login.aspx?direct=true&db=cmedm&AN=1015128&site=ehost-live
[25]Benbadis, S., Chang, S., Hunter, J., Wang, W., The influence of the full moon on seizure frequency: myth or reality? Epilepsy & Behavior; Aug2004, Vol. 5 Issue 4, p596-597, 2p,
http://search.ebscohost.com/login.aspx?direct=true&db=aph&AN=13808174&site=ehost-live
[26]Matt. (17: 15) uses a Greek verb (seleniazetai) which means ‘moonstruck’ στο "epilepsy" A Dictionary of the Bible. W. R. F. Browning. Oxford University Press, 1997. Oxford Reference Online. Oxford University Press. Open University of Cyprus. 23 February 2008 http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t94.e616 και στο J. Keir Howard "Epilepsy" The Oxford Companion to the Bible. , ό. π., sel niazetai, meaning “to be moonstruck”
[27] A. S. Hargreaves "lunacy" The Oxford Companion to British History. Ed. John Cannon. Oxford University Press, 1997. Oxford Reference Online. Oxford University Press. Open University of Cyprus. 12 March 2008
[28] An obsolete term for any severe mental disorder , thought to be associated with phases of the moon. Empirical studies have consistently failed to find any significant correlation between phases of the moon and admissions to mental hospitals, suicides, or any other objective index of mental disorder. [From Latin luna the moon] "lunacy n." A Dictionary of Psychology. Andrew M. Colman. Oxford University Press, 2006. Oxford Reference Online. Oxford University Press. Open University of Cyprus. 12 March 2008 http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t87.e4757 και lunacy" The Oxford Companion to the Mind. Richard L. Gregory. Oxford University Press 1987. Oxford Reference Online. Oxford University Press. Open University of Cyprus. 12 March
[29] "lunacy n." A Dictionary of Psychology. Andrew M. Colman. , ό. π.
[30] και ότι ο Ευαγγελιστής Ματθαίος appears to have considered lunacy and epilepsy as one and the same condition (Matthew 17: 15). "lunacy" The Oxford Companion to the Mind. Richard L. Gregory. , ό. π.
[31] Βικιπαίδεια επιληψία. .http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%97%CF%81%CE%AC%CE%BA%CE%BB%CE%B5%CE%B9%CE%B1_%CE%BD%CF%8C%CF%83%CE%BF%CF%82 Τελευταία τροποποίηση 05:37, 8 Ιουνίου 2006.

[32] Ο Ιούλιος Καίσαρας, ο Καμβύσης, και ο Ηρακλής ήταν επιληπτικοί http://www.xronos.gr/detail.php?ID=37666 , ό.π.
[33] Μουσείο επιληψίας, Heracles (Hercules), Greek Hero , http://www.epilepsiemuseum.de/english/prominente.html#text1 , και στο North central London Epilepsy Network for children and young people, http://www.ich.ucl.ac.uk/nclchildrensepilepsy/news.html ανάκτηση 10 Απριλίου
[34] Οι Palladios. Commentarii in Hippocratis librum sextum demorbis popularis – Book 2, Chapter 165, Section 18. In:Durmont DS, Smith RM (eds). Thesaurus Linguae Greacae[CD-ROM]. CD ROM Musaios, producers. Version 10d-32.Musaios, California, 1992. και Kakridis I. Greek Mythology, 2nd edn. Ekdotiki of Athens,Athens, 1986; 27.στο RAMOUTSAKI, I. A , DIMITRIOU H. AND KALMANTI M., Management of childhood diseases in the Byzantine period: VII – Epilepsy, Pediatrics International (2002) 44, 551–552 copyright 2002 EBSCO Publishing.

[35] Ροδάκης Π., «Ηρακλής», Υδρία, τόμος 26, Εταιρεία ελληνικών εκδόσεων, Αθήνα, 1983, σ.411
[36] Ροδάκης Π., «Ηρακλής», Υδρία, τόμος 26, Εταιρεία ελληνικών εκδόσεων, Αθήνα, 1983, σ.414
[37] Βλ.κεφ.2, Ο σημαίνον όρος στην ελληνική γλώσσα και η οντολογία της επιληψίας.
[38] Διοδ. Σικ. Δ΄,11. Απολλόδ.Β΄,4,12,Πινδ.Ι. Δ΄,114, στο Ροδάκης Π., «Ηρακλής», Υδρία, τόμος 26, Εταιρεία ελληνικών εκδόσεων, Αθήνα, 1983, σ.414
[39] Ευριπίδης, Ηρακλής μαινόμενος, Κάκτος, Αθήνα, 1993 ,σ.19
[40] Ευριπίδης, Ηρακλής μαινόμενος, Κάκτος, Αθήνα, 1993 ,σ.29
[41] Ευριπίδης, Ηρακλής μαινόμενος, Κάκτος, Αθήνα, 1993 ,σ.105
[42] Αδάμης Π., «Ευριπίδης, Γ΄ τα έργα του», Υδρία, τόμος 25 Εταιρεία ελληνικών εκδόσεων, Αθήνα, 1983, σ.118
[43] Ευριπίδης, Ηρακλής μαινόμενος ,Κάκτος, Αθήνα, 1993 ,σ.103 (στ.831-836)
[44] Ευριπίδης, Ηρακλής μαινόμενος ,Κάκτος, Αθήνα, 1993 ,σ.18
[45] Ευριπίδης, Ηρακλής μαινόμενος ,Κάκτος, Αθήνα, 1993 ,σσ.117-118.
[46] Σταματάκου Ι., «ΛΥ΄ΣΣΑ» και «μανία», Λεξικόν Της αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, Βιβλιοπρομηθευτική, Αθήνα,2002, σσ.587,597
[47] Μπαμπινιώτης Γ., «λύσσα», Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα, 1998, σ.1033
[48]Μπαμπινιώτης Γ., «μανία», Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα, 1998, σ.1049
[49] Μερικοί ασθενείς παρουσιάζονται απλώς με διογκωμένη και υπερβολική αυτοπεποίθηση και έλλειψη αυτοκριτικής. "Άλλοι όμως αναπτύσσουν αίσθηση υπερεκτίμησης και υπεραξίας του εαυτού τους μέχρι το σημείο της εμφάνισης σαφώς εξωπραγματικών παραληρητικών ιδεών μεγαλείου. Έτσι, μανιακοί ασθενείς, μπορεί να φθάσουν να πιστεύουν ότι έχουν ειδική σχέση με το θεό, ότι έχουν ένα καταπληκτικό σχέδιο με το οποίο θα σώσουν τον κόσμο από την καταστροφή ή ότι έχουν μοναδικά ταλέντα ή ικανότητες (σε τομείς που δεν έχουν καν ειδικές γνώσεις). psychologia.gr, Διαταραχές της διάθεσης, http://www.psychologia.gr/disorders/mood%20disorders.htm, ανάκτηση 26 Απριλίου


[50] Διόδωρος Σικελιώτης, Βιβλιοθήκης Ιστορικής Βίβλος Τέταρτη, Κάκτος, Αθήνα, 1997, σ.22
[51] Διόδωρος Σικελιώτης, Βιβλιοθήκης Ιστορικής Βίβλος Τέταρτη, ό.π., σσ.56-57
[52] Ευριπίδης, Ηρακλής μαινόμενος, Κάκτος, Αθήνα, 1993 ,σ.28
[53] Μαίνομαι επί εμψύχων Ε717,Ζ132, Θ355,Ο605, Ω114,ι350, σ406.Λορεντζάτου Π., Ομηρικόν Λεξικόν, ΄Γ έκδοση, εκδ. Κακουλίδη,1989, σσ.240-241
[54] Μουσείο επιληψίας, Heracles (Hercules), Greek Hero , http://www.epilepsiemuseum.de/english/prominente.html#text1 , ανάκτηση 10 Απριλίου
[55] ECONOMOU, N.T. AND LASCARATOS, J. , ‘The Byzantine Physicians on Epilepsy’, ό.π.
[56] Παναγόπουλου Δ., Ουδέν ανίατον δια τον Άγιον Νεκτάριον, εκδ. Ο Άγιος Νικόδημος, Αθήνα

Δεν υπάρχουν σχόλια: